Przecinki zawsze musimy postawić przed że, kiedy i gdy? Nic bardziej mylnego. Są wyrażenia, które wymagają umieszczenia tego znaku interpunkcyjnego wcześniej. Nie jest to szkolny „wyjątek od reguły”, a postępowanie zgodne z zasadą opisaną jako cofanie przecinka.
Co słownik złączył, człowiek niech nie rozdziela
Prawdopodobnie większość z nas, nawet obudzona w środku nocy, byłaby w stanie wymienić tuziny spójników, którymi posługujemy się na co dzień, łącząc setki zdań. Najczęściej kojarzymy je jako pojedyncze, krótkie, kilku- albo nawet jednoliterowe słowa – takie jak: i, albo, aby, że, dlatego, jeśli czy ani.
Jednak nie wszystkie spójniki chcą na zawsze wieść samotny żywot singla. Często lubią łączyć się w pary, a nawet kilkuwyrazowe grupy – w ten sposób powstają spójniki zestawione. Jednym z nich jest mimo że (mimo iż), o którym pisaliśmy w jednym z pierwszych artykułów w cyklu Gimnastyka Języka. Wielki słownik ortograficzny PWN notuje jednak zdecydowanie więcej przykładów[1]:
- zwłaszcza że,
- szczególnie że,
- podczas gdy,
- chyba że,
- jak gdyby,
- jako że,
- właśnie kiedy,
- właśnie jak,
- tylko że,
- pomimo to.
Lista mogłaby być znacznie dłuższa, ale wymienione przykłady powinny w zupełności wystarczyć do zrozumienia ogólnej zasady. Z gramatycznego punktu widzenia powyższe wyrażenia to połączenia partykuł, przysłówków oraz spójników z innymi spójnikami. Gdy je widzimy, nie rozpędzajmy się przedwcześnie z nadmierną interpunkcją i nie rozdzielajmy tworzonych przez nie związków z formalnie ustanowionym długoletnim stażem w polszczyźnie. Przecinek musimy w takiej sytuacji postawić przed całym wyrażeniem – ta reguła jest określana jako cofanie przecinka.
Dla utrwalenia wiedzy przyda się kilka przykładów:
- Dzisiaj napiszę ten artykuł, chyba że o nim zapomnę.
- Muszę dokończyć ten odcinek, szczególnie że już jutro wychodzi nowy sezon.
- Dzwoniłeś do mnie wczoraj, tylko że ja już wyjechałem na urlop.
Przez Twój akcent zdaniowy oszalaaaałem…
Takie zdanie mogłaby wypowiedzieć (albo nawet zaśpiewać) niejedna osoba pracująca na co dzień z tekstem. Dlaczego? Sposób, w jaki stawiamy akcenty w zdaniu, ma duże znaczenie i wpływa również na zasady przestankowania.
Niektóre połączenia przysłówków, wyrażeń przyimkowych czy zaimków ze spójnikami wymagają oddzielenia przecinkiem, jeśli na dany przysłówek, zaimek lub wyrażenie przyimkowe pada akcent w zdaniu. Chodzi tu między innymi o takie połączenia jak:
- tak że,
- tak aby,
- taki jak,
- tak jak,
- tak jakby,
- dlatego że,
- wtedy gdy,
- taki sam jak,
- tam gdzie,
- tym bardziej że.
W mowie mogłyby one zostać wyróżnione za pomocą pauzy oddechowej:
- Nie lubię piosenek Akcentu dlatego, że ich teksty są zbyt banalne.
- Potrzebujemy szybkiej burzy mózgów tym bardziej, że deadline już jutro.
- Zrób to tak, aby nie mieli już żadnych uwag.
W przytoczonych przykładach te pogrubione elementy występują jako okoliczniki w zdaniach głównych[2]. Jednak takie wyrażenia mogą również pełnić funkcję wspomnianych wcześniej spójników zestawionych. Wówczas będą one częścią zdania podrzędnego, co oznacza, że musimy „wycofać” przecinek i postawić go przed całym połączeniem:
- Nie lubię piosenek Akcentu, dlatego że ich teksty są zbyt banalne.
- Potrzebujemy szybkiej burzy mózgów, tym bardziej że deadline już jutro.
- Zrób to precyzyjnie, tak aby nie mieli już żadnych uwag.
Powyższe wypowiedzenia są zbudowane tak samo lub prawie tak samo jak wcześniejsze zdania, a połączenia nie ulegają zmianie. O przestankowaniu decyduje w tym momencie jedynie umiejscowienie akcentu. Najważniejsza jest zatem rola mówiącego (piszącego), który sam podkreśla konkretne części zdania. Oczywiście może robić to błędnie, nie wyczuwając właściwie różnicy.
Przeczytaj przytoczone w artykule przykłady na głos. To dobry sposób, aby łatwiej zapamiętać zasadę i uniknąć pomyłki.
[1] Zob. Wielki słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji,
red. E. Polański, wyd. 4, Warszawa 2016, s 127.
[2] Zob. Tamże, s 128.
