W każdym bądź… co? – kontaminacje

Chyba każdy z nas choć raz, a zapewne o wiele czę­ściej, sły­szał wyra­że­nie w każ­dym bądź razie. Jak na iro­nię losu to wyra­że­nie chce grać główne skrzypce w naszych codzien­nych roz­mo­wach.

Konta­mi­na­cja, bo to o niej mowa, to zmie­szanie, skrzy­żo­wanie i zespo­lenie dwóch ele­men­tów języ­ko­wych (wyra­zów lub związ­ków fra­ze­olo­gicz­nych), w któ­rego wyniku powstaje nowy wyraz lub zwią­zek fra­ze­olo­giczny, funk­cjo­nal­nie zbieżny z jed­nym ze skład­ni­ków kon­ta­mi­na­cji lub będący wypad­kową ich obu^[1]. Wspo­mniane zja­wi­sko języ­kowe czę­sto jest uzna­wane za błąd, choć ina­czej jest w przy­padku, jeśli jest to dzia­ła­nie zamie­rzone, np. gra języ­kowa. Przyj­rzyjmy się kilku przy­kła­dom kontaminacji:

W każ­dym razie i bądź co bądź

W każ­dym bądź razie to jedna z najczę­ściej spo­tkanych kon­ta­mi­na­cji, która powstała w wyniku skrzy­żo­wania dwóch wyra­żeń: w każ­dym razie i bądź co bądź. Być może jest to spo­wo­do­wane fak­tem, że są one syno­ni­mami i oba ozna­czają „mimo wszystko”^[2].

Peł­nić funkcję i odgry­wać rolę

Zgod­nie z zasa­dami pol­skiej gra­ma­tyki funk­cję można peł­nić lub spra­wo­wać, a rolę – grać, odgry­wać niczym Emma Stone na dużym ekra­nie. Dla­tego połą­cze­nia takie jak: peł­nić rolę czy odgry­wać funkcję są nie­po­prawne.

Mieć zna­cze­nie i odgry­wać rolę

Połą­cze­nie odgry­wać rolę łączy się rów­nież cza­sami z mieć zna­cze­nie, co skut­kuje powsta­niem innej błęd­nej formy – odgry­wać zna­cze­nie. Z pew­no­ścią stało się tak za sprawą podob­nej defi­ni­cji obu wyra­żeń.

Wsku­tek i na sku­tek

Tutaj mamy podobną sytu­ację jak z wyra­że­niami w każ­dym razie i bądź co bądź, gdyż zarówno wsku­tek, jak i na sku­tek uży­wamy w momen­cie, gdy chcemy poin­for­mo­wać o przy­czy­nie cze­goś. Mają one zatem toż­same zna­cze­nie. Ponadto ich zbli­żona budowa mogła mieć wpływ na powstanie formy na wsku­tek.

Wywrzeć nacisk i odcisnąć piętno

Sfor­mu­ło­wa­nie wywrzeć piętno powstało ze skon­ta­mi­no­wa­nia się dwóch wyra­żeń. A mia­no­wi­cie: wywrzeć nacisk na kogoś ozna­cza­jące „wyko­rzy­stać swoją pozy­cję, aby skło­nić kogoś do cze­goś”^[3], a także odci­snąć piętno, które infor­muje o oddzia­ły­wa­niu kogoś/cze­goś na kogo­ś/coś.

Jak na ironię i ironia losu

Podo­bień­stwo tych dwóch związ­ków fra­ze­olo­gicz­nych spra­wiło, że zaczęto je łączyć ze sobą. W ten spo­sób powstało wyra­że­nie jak na iro­nię losu. Warto zazna­czyć, że wyżej wspo­mniane sfor­mu­ło­wa­nia mają różne zna­cze­nie. Jak na iro­nię uży­wamy, kiedy zda­rze­nia przy­brały nie­ocze­ki­wany, zaska­ku­jący obrót (pozy­tywne nace­cho­wa­nie). Nato­miast iro­nia losu odnosi się do sytu­acji, w któ­rej prze­wi­dy­wano, że wyda­rze­nia przy­biorą szczę­śliwy, pomyślny bieg, ale nagle doszło do pew­nego rodzaju nie­spo­dzie­wa­nych i nie­po­żą­da­nych wypad­ków.

Grać pierw­sze skrzypce i odgry­wać główną rolę

Grać pierw­sze skrzypce ozna­cza „mieć decy­du­jący głos w jakiejś spra­wie”, a także „mieć duże zna­cze­nie”, „być naj­waż­niej­szym”^[4]. Jego syno­ni­mem jest zwią­zek fra­ze­olo­giczny odgry­wać główną rolę, co mogło przy­czy­nić do utwo­rze­nia błęd­nego wyra­że­nia grać główne skrzypce.

[1] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/kontaminacja;3925324.html [dostęp: 29.02.2024 r.].

[2] https://www.nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/w-kazdym-razie-albo-badz-co-badz [dostęp: 29.02.2024 r.].

[3] https://wsjp.pl/haslo/podglad/35072/wywrzec/3936731/nacisk-na-kogos [dostęp: 29.02.2024 r.].

[4] https://fil.ug.edu.pl/strona/15450/wyrazenie_odgrywac_pierw­sze_skrzypce_jest_poprawne [dostęp: 29.02.2024 r.].